ANTONÍN DVOŘÁK (1841–1904) — „Serenada E-dur”, Op.22 (1875)

Dzieła Dvořáka bywają opisywane jako bezpretensjonalne orzeźwienie po zmaganiach romantyzmu. Tak właśnie niewinna i czarująca jest właśnie Serenada E-dur, jeden z najpopularniejszych utworów orkiestrowych czeskiego kompozytora skomponowany przez niego w zaledwie kilkanaście dni.

1. Moderato
2. Tempo di valse
3. Scherzo: Vivace
4. Larghetto
5. Finale: Allegro vivace

ANTONÍN DVOŘÁK (1841–1904) — Czeski kompozytor, dyrygent i pedagog. W arkana muzyki wprowadza go ojciec, wiejski oberżysta i muzykant. Jego pierwszymi scenami koncertowymi są miejscowe gospody i kościoły. W wieku 16 lat rozpoczyna studia w praskiej szkole organistów, pobierając nauki w zakresie gry na organach, śpiewu kościelnego, kompozycji oraz teorii. Szkołę kończy na drugiej pozycji, wykonując podczas recitalu dyplomowego Preludia i fugi swojego autorstwa. Od 1860 zarabia na życie graniem w kapeli, następnie zostaje zatrudniony jako altowiolista w praskiej orkiestrze. Rok 1865 daje początek trwającej niemal całe życie, nieodwzajemnionej miłości Dvořáka do uczennicy, Josefiny Čermákovej. W tym czasie powstają pierwsze ważne dzieła kompozytora, m.in. I i II Symfonia. W 1871 rezygnuje z pracy w orkiestrze i poświęca się tworzeniu. Pierwszy sukces przynosi 32-letniemu kompozytorowi wykonanie Hymnu „Spadkobiercy Białej Góry”. Rok później Dvořák żeni się z Anną Čermákovą, młodszą siostrą Josefiny. Aktywność twórcza kompozytora wkrótce wzrasta dzięki otrzymaniu państwowego stypendium artystycznego oraz poparciu Brahmsa, członka komisji stypendialnej, który stanie się wkrótce przyjacielem Dvořáka oraz powie o nim: „Byłbym zadowolony, gdyby wpadło mi na myśl jako główny temat to, co jemu przelatuje przez głowę tylko tak, mimochodem”. Powstają Duety morawskie, V Symfonia, Koncert fortepianowy, Wariacje symfoniczne oraz — oratorium Stabat Mater. W tym czasie Dvořák zyskuje stałego wydawcę oraz zostaje członkiem, a następnie prezesem sekcji muzycznej, stowarzyszenia artystycznego Umělecká beseda. Jego utwory wykonują wybitni dyrygenci. On sam również zyskuje sławę jako dyrygent, prowadząc orkiestry w kraju i za granicą. Absolutny słuch, muzykalność, doskonałe poczucie rytmu i panowanie nad zespołem przynoszą mu na tym polu wiele sukcesów. Jest perfekcjonistą, który wysłyszy każdą fałszywą nutę. Jak podaje biograf kompozytora: „Kiedyś podczas próby nagle energicznie zastukał pałeczką i doskoczył do puzonisty, któremu — po raz któryś z rzędu — coś nie wychodziło. Cała orkiestra czekała na wybuch, ale Dvořák spojrzał puzoniście w oczy, roześmiał się, bez słowa wrócił do pulpitu i dalej prowadził próbę”. Schizofreniczna sytuacja, w jakiej się znajdował, będąc często zarówno kompozytorem, jak i dyrygentem własnych dzieł, nie była w stanie wpłynąć na jego stosunek do nich: „Oczywiście własne dzieła niejednokrotnie przerabiał, ale nigdy nie robił tego bezpośrednio pod wrażeniem żywego dźwięku orkiestry. Dyrygent Dvořák szanował i respektował Dvořáka kompozytora”. Za popularnością utworów Dvořáka w Anglii idzie zaproszenie na koncerty. Wykonanie Stabat Mater (Birmingham, 1884) jest spektakularnym sukcesem i staje się początkiem światowej sławy kompozytora. W kolejnych latach Dvořák zostaje mianowany członkiem Czeskiej Akademii Nauk i Sztuk, otrzymuje tytuły doktora honoris causa Uniwersytetu im. Karola w Pradze oraz Uniwersytetu w Cambridge, dyryguje w Londynie prawykonaniem VIII Symfonii oraz w Birmingham — prawykonaniem Requiem. W 1892 wyjeżdża do Nowego Jorku, aby objąć stanowisko dyrektora National Conservatory. W USA kończy IX Symfonię, swoje najsłynniejsze dzieło, którego prawykonanie zostaje uznane za jedno z najważniejszych wydarzeń amerykańskiej sceny muzycznej. W miesiącach letnich podróżuje do ojczyzny (Spillville, Vysoka), następnie w USA pracuje m.in. nad Koncertem wiolonczelowym. Dowiedziawszy się o śmierci Josefiny Čermákovej, zmienia zakończenie kompozycji, włączając do niego fragment pieśni miłosnej. W 1896 odwiedza w Wiedniu Brucknera, a w roku kolejnym umierającego Brahmsa. W tym czasie pisze Pieśń bohaterską; prawykonanie prowadzi Gustav Mahler. W ostatnich latach życia Dvořák zostaje dyrektorem konserwatorium praskiego, prowadzi intensywną działalność pedagogiczną, popada jednak w przygnębienie, przerywając na kilka miesięcy prace kompozytorskie. W 1903 powstaje ostatnie dzieło, opera Armida. Umiera nagle, na skutek udaru. Pogrzeb Dvořáka odbywa się przy dźwiękach Requiem.

Antonín Dvořák był przede wszystkim poświęcony swojej twórczości, nawet artystyczne kryzysy nie były w stanie przerwać na dłużej jego twórczej inwencji. Zostawił po sobie ponad 150 ukończonych dzieł oraz mnóstwo szkiców i projektów. „Muzyką zajęty był bezustannie, często nawet w towarzystwie — wbrew dobremu wychowaniu — pogwizdywał sobie motyw, który właśnie przyszedł mu na myśl”. Uczestnicząc w spotkaniach, rozmowach, pozostawał często jakby na uboczu, skupiony na wewnętrznym toku swoich myśli. Pochłonięty pracą, odcinał się od świata: „Kiedyś żona zastała go piszącego w pokoju pełnym sadzy i popiołu — zupełnie nie zauważył, że ze ściany wypadła rura do pieca”. Jako dyrygent był niesłychanie wymagający wobec muzyków, z którymi pracował. Z kolei jako kompozytor, także sobie stawiał wysoko poprzeczkę, przyglądając się własnym dziełom z dużym krytycyzmem. Jak sam mówił: „Ołówek to wspaniały wynalazek, ale jeszcze wspanialszym wynalazkiem jest guma. Zwykle po napisaniu kilku taktów biorę gumę i zaczynam ścierać; często ścieram tak długo, że na papierze nie zostaje prawie nic albo bardzo mało. Ale to, co zostanie, jest dobre”. Był człowiekiem wierzącym, ale oddanym Bogu, a nie religii. Skończywszy dzieło, dodawał przy swoim podpisie, w wyrazie wdzięczności: „Dzięki Bogu”. Największe znaczenie w twórczości Dvořáka posiada cykl dziewięciu symfonii. W niektórych uwidacznia się dążenie do integracji cyklu — powtarzalność motywów w symfoniach I, V i IX. Dvořák jest także autorem poematów symfonicznych, suit i innych utworów orkiestrowych (Pieśń bohaterska, Wodnik, Złoty kołowrotek, Wariacje symfoniczne, Scherzo capriccioso, Tańce słowiańskie, Legendy, Rapsodia słowiańska, Suita Czeska), koncertów (skrzypcowych, wiolonczelowych i fortepianowych), uwertur koncertowych, utworów fortepianowych i kameralnych (w tym słynny Kwartet smyczkowy F-dur „Amerykański”), wokalnych i wokalno-instrumentalnych (Stabat Mater, Święta Ludmiła, Requiem) oraz oper (Rusałka, Diabeł i Kasia, Dimitrij, Armida). Mocnymi cechami dzieł Dvořáka są melodyka i element harmoniczny, łączące się ze swobodną i kreatywną inwencją. Kompozytor osiągnął umiejętność właściwego różnicowania tematów oraz podporządkowywania inwencji świadomym wyborom w latach 70., osiągając szczyt w tym zakresie w latach 90. XIX wieku. Dzieła instrumentalne cechuje barwność rytmiczna — dużo prostsza w partiach wokalnych. Za wybitną uznaje się powszechnie instrumentację Dvořáka, który, jak się powiada, komponując „myślał instrumentami”. Brahms, zapytany o to, jaki podręcznik instrumentacji mógłby polecić, odpowiedział: „Kupcie sobie kilka partytur Dvořáka!” Czeski kompozytor był także wyśmienitym architektem muzycznych form, łączącym w zwartym i uporządkowanym kształcie mnogość pomysłów. Twórczość Dvořáka wpisuje się w styl późnego romantyzmu, ukształtowana jest przez tradycję beethovenowską, wpływ Liszta i Wagnera oraz muzykę ludową krajów słowiańskich i folklor amerykański. Dvořák najwyżej cenił Beethovena oraz symfonie Schuberta, ze współczesnych — Brahmsa i Czajkowskiego. W dyskursie krytycznym kładzie się z reguły nacisk na folklorystyczne inspiracje w twórczości Dvořáka, marginalizując niesłusznie problematykę związaną z technikami kompozytorskimi i wartością artystyczną dzieł.



ŹRÓDŁA
▪ Classical Archives — classicalarchives.com
▪ Muzykoteka Szkolna — muzykotekaszkolna.pl
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006
▪ J. Berkovec, Dworzak, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1976
▪ A. Ross, Reszta jest hałasem, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2011