JOSEPH HAYDN (1732–1809) — „Koncert wiolonczelowy nr 1 C-dur”, Hob. VIIb:1 (1761–1765)

Dzieło to przez dwa stulecia uznawano za zaginione, po odnalezieniu partytury w praskim Muzeum Narodowym pojawiły się wątpliwości co do autentyczności, jednak większość ekspertów uznaje Haydna za autora. Wymaga ono od wiolonczelisty wielkiej wirtuozerii, a od czasu swojej XX-wiecznej premiery stanowi podstawę repertuaru wiolonczelowego.

1. Moderato
2. Adagio
3. Finale: Allegro molto

JOSEPH HAYDN (1732–1809) — Urodzony w Rohrau koło Hamburga austriacki kompozytor, jeden z trzech klasyków wiedeńskich, którego twórczość wyznaczyła reguły form muzycznych epoki. Mając niespełna 6 lat rozpoczyna naukę w Hainburgu, ucząc się śpiewu i gry na fortepianie. Od tej pory będzie bardzo rzadkim gościem w swoim rodzinnym domu. Wkrótce, jako obdarzony wyjątkowo pięknym głosem, zostaje włączony do chóru przy katedrze św. Szczepana w Wiedniu, z którym występuje podczas nabożeństw i dworskich uroczystości. Jego opiekunami i nauczycielami są kolejno Johann M. Frankh i Georg von Reutter. Nie poświęcają oni jednak zbyt wiele uwagi małemu śpiewakowi oraz nie dbają o zapewnienie mu podstawowych potrzeb życiowych. W 1749, po przejściu mutacji, Haydn opuszcza chór i musi rozpocząć samodzielne życie. Wynajmuje najtańszy lokal i podejmuje się najróżniejszych zajęć. Gra podczas zabaw, śpiewa serenady oraz występuje w kapeli cesarskiej, jest nauczycielem muzyki. Ponieważ nigdy nie kształcono go w zakresie teorii i kompozycji — na co Haydn zawsze miał nadzieję — sam zaczyna studiować teksty naukowe oraz partytury. Od 1752 pracuje u kompozytora i nauczyciela Nicola Porpory jako akompaniator podczas lekcji śpiewu. Włoski pracodawca jako pierwszy uczy Haydna kompozycji. Objęty patronatem przez kolejnych arystokratów pracuje jako kapelmistrz i kompozytor, tworząc swoje pierwsze symfonie, kwartety smyczkowe, divertimenta i utwory religijne. Zabezpieczony stanowiskiem postanawia się ożenić; jego wybranką zostaje Maria Anna Keller. Małżeństwo to nie będzie należeć do szczęśliwych. Nie rozumiejąca muzyki żona, będzie pogardzać pracą Haydna, a partytury posłużą jej jako papier kuchenny. „Ona nie ma ani jednej zalety — powie kompozytor — i jest jej całkowicie obojętne, czy jej mąż jest szewcem, czy artystą.” W roku 1761 Haydn zostaje zatrudniony na dworze książęcym Esterházych, jednego z najbardziej wpływowych rodów Cesarstwa Austriackiego, gdzie pracować będzie przez prawie 30 lat, kształtując swój kompozytorski styl i tworząc kolejne dzieła. Prowadzi orkiestrę, nadzoruje próby, a po kilku latach awansuje na pierwszego kapelmistrza. Kiedy książę Mikołaj postanawia wybudować „swój własny Wersal”, nad jeziorem Nezyderskim powstaje kosztujący fortunę pałac z galerią, biblioteką, salami muzycznymi i teatrem. W odpowiedzi na zwiększone zapotrzebowanie Haydn pisze wszelkie rodzaje muzyki: symfonie, opery, utwory kameralne, wokalne, religijne. Jego pozycja znacząco wzrasta w tym czasie. Wspiera swoim talentem nazwisko Esterházych, co przynosi mu uznanie księcia i zagranicznych gości dworu. Podczas wizyty cesarzowej Marii Teresy orkiestra wykonuje zadedykowaną jej Symfonię nr 48. Haydn posiada znakomite warunki do pracy, książę docenia jego muzyczne uzdolnienia i sprzyja ambitnym planom. Kompozytor może w sposób dowolny eksperymentować, a fakt odcięcia od świata — aktualnych trendów i innych autorów — wpływa tylko pozytywnie na jego twórczość: „Nikt w pobliżu nie mógł mi przeszkadzać i dokuczać, a zatem musiałem być oryginalny.” Słowa kompozytora potwierdza również muzykolog Alfred Einstein: „Haydn nie był ani trochę cudownym dzieckiem; największym cudem było to, że ów chłopiec nie został wiejskim muzykantem. Haydn wszystko czerpał z siebie samego.” Haydn mianuje teraz według własnego wyboru śpiewaków i instrumentalistów; zabiega zawsze o najlepszych. Dzięki jego staraniom w skład orkiestry wchodzą wybitni soliści owych czasów. Rocznie daje od 4 do 8 premier operowych. W latach 60. nazwisko Haydna obiega dwory całej Europy, a jego partytury zasilają zbiory bibliotek w Niemczech, Austrii i Włoszech. Do połowy lat 70. osiąga dojrzałość artystyczną, tworząc dzieła, które czynią go jednym z najważniejszych kompozytorów epoki: Stabat Mater i Nicolaimesse, oratorium Il ritorno di Tobia, Kwartety smyczkowe „Słoneczne”, sonaty fortepianowe oraz ponad 50 symfonii, w tym Symfonię nr 45 „Pożegnalną”, która została uznana za muzyczną kwintesencję okresu „Sturm und Drang”. Koniec lat 70. przynosi zmianę umowy z księciem, od tej pory Haydn może pisać i sprzedawać swoje prace także innym wydawcom oraz prowadzić działalność muzyczną poza dworem Esterházych, co przynosi mu międzynarodową karierę, która już dawno powinna stać się jego udziałem. Odwiedza regularnie Wiedeń, gdzie poznaje i zaprzyjaźnia się z Mozartem. Obaj kompozytorzy wpływają wzajemnie na siebie i inspirują się w tworzeniu. Zaprzyjaźnia się również ze śpiewaczką Marianną Genzinger, żoną nadwornego lekarza Esterházych, z którą intensywnie koresponduje, zwierzając się z prywatnych rozterek. Na początku lat 80. wiedeński wydawca publikuje cykl Kwartetów smyczkowych „Rosyjskich”, które wyznaczają nowe reguły tego gatunku. Zagraniczne zamówienia przynoszą przełomowy cykl Symfonii paryskich oraz kwartet smyczkowy Siedem ostatnich słów Chrystusa na krzyżu (w późniejszym czasie powstaje również oratorium). Po śmierci księcia Mikołaja, jego syn likwiduje orkiestrę, zachowując jedynie kilku niezbędnych muzyków. W obliczu mniejszych obowiązków, Haydn postanawia wyjechać do Londynu, gdzie podpisuje kontrakt na kilkanaście dzieł i cykl koncertów. Zostaje odznaczony tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu Oksfordzkiego. Podczas ceremonii dyryguje Symfonię nr 92 „Oksfordzką”. Przez krotki czas udziela lekcji Beethovenowi, któremu przepowiada wielką sławę: „Pewnego dnia zacznie się go uważać za jednego z największych kompozytorów Europy, a ja będę dumny że mogę nazywać siebie jego nauczycielem.” Wkrótce ponownie wyjeżdża do Londynu. Obu pobytom towarzyszy atmosfera podziwu, sale koncertowe są wypełnione po brzegi, wszyscy widzą w nim nowego geniusza. Haydn pisze cykl Symfonii londyńskich oraz opracowuje pieśni szkockie i walijskie. Osiąga niezależność finansową, jego związek z rodziną Esterházych ulega rozluźnieniu oraz zostaje ostatecznie przerwany w roku 1804. Haydn pisze oratoria Stworzenie świata – wykonania w Wiedniu, Londynie i Paryżu oraz Pory roku – wielki sukces wiedeńskiej premiery, msze, Koncert na trąbkę i orkiestrę, ostatnie kwartety smyczkowe oraz pieśń Gott, erhalte, która na ponad sto lat stanie się hymnem monarchii austriackiej. Haydn zaczyna chorować, od roku 1803 spędza większość czasu w swoim domu na przedmieściach Wiednia. W ostatnich latach życia nie jest w stanie komponować. Umiera w wieku 77 lat, krótko po tym jak Wiedeń zostaje zaatakowany przez wojska Napoleona. Nabożeństwu żałobnemu towarzyszy Requiem Mozarta.

Źródła przedstawiają Haydna jako człowieka uczciwego, solidnego, taktownego, umiejącego współpracować z innymi i skromnego. Wymienione cechy musiały mieć duży wpływ na sukcesy zawodowe kolejnych stanowisk obejmowanych przez kompozytora. Pogodny i obdarzony poczuciem humoru, miał wielu przyjaciół — także wśród artystów. Cieszył się uznaniem europejskich możnych, na których zlecenia komponował. Miał wielu wydawców. Był członkiem towarzystw muzycznych i akademii. Dość szybko zyskał sławę, a jego ustabilizowana pozycja połączona była ze wzrastającą przez lata renomą. W rodzinnym Rohrau jeszcze za życia Haydna stanął jego pomnik. Nazywany „ojcem symfonii” Haydn był mistrzem właściwie każdego gatunku epoki. Tworzył kwartety smyczkowe, koncerty na różne instrumenty solo, utwory fortepianowe, divertimenta, msze, oratoria, pieśni, opery. Pisane przez całe życie symfonie (skomponował ich ponad 100) ukazują zmiany, jakie zachodziły w regułach tego gatunku w wieku XVIII. Styl Haydna rozwijał się pod wpływem odchodzącego, uporządkowanego baroku, radosnej i eleganckiej muzyki, która panowała w Austrii za jego czasów oraz nadchodzącego, rozemocjonowanego romantyzmu. Zróżnicowana stylistycznie twórczość kompozytora wpisuje się ponadto w proces kształtowania się stylu klasycznego z jego głównymi formami — symfonia i sonatą — oraz ideałami piękna i harmonii estetycznej. Muzyczna tożsamość Haydna ustaliła się wraz z drugą połową XVIII wieku, zyskując intelektualny oddech i głęboki odcień w połowie lat 70. (twórczość Haydna wpisuje się w nurt „Sturm und Drang”) oraz doskonałość formy w latach 80. Symfonia nr 94 „Niespodzianka”, napisana w roku 1791, ujawnia skłonność do żartów i — także muzyczne — poczucie humoru kompozytora, który napisał utwór to wprowadzający słuchaczy w błogą senność, to raz po raz wyrywający ich z rozluźnienia. Druga połowa lat 90. przyniosła skomponowane z epickim rozmachem oratoria. Będąc artystą epoki Oświecenia, Haydn za cel postawił sobie osiągnięcie równowagi między elementem intelektualnym i emocjonalnym, zachowanie umiaru i unikanie sprzecznych nastrojów. W wieku XIX Haydn znalazł się w cieniu kompozytorów romantycznych, zwłaszcza Beethovena. Jego sława rozbłysła na nowo z końcem dziewiętnastego stulecia na skutek ukutego przez G. Adlera określenia „klasycy wiedeńscy”. Do lat 50. XX wieku Haydnowi przypisywano błędnie ogromną liczbę dzieł. Prace nad ostatecznym katalogiem trwały jeszcze z końcem ubiegłem stulecia.



ŹRÓDŁA:
▪ Classical Archives — classicalarchives.com
▪ Encyclopedia Britannica — britannica.com
▪ Muzykoteka Szkolna — muzykotekaszkolna.pl
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006
▪ A. Einstein, Muzyka w epoce romantyzmu, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1983